Hormoonzalven of dermatocorticosteroïden

Dermatocorticosteroïden – hormoonzalven in de volksmond – zijn zalven (of crèmes) waarin een middel zit dat afgeleid is van het lichaamseigen hormoon cortisol. Cortisol is een onmisbaar hormoon. Het wordt in de bijnieren aangemaakt en regelt veel belangrijke processen in je lichaam. Aan de hand van hun werkingssterkte kun je hormoonzalven in 4 klassen indelen. Klasse I zijn de zwakst werkende en klasse IV de sterkst werkende. Veel mensen zijn in eerste instantie huiverig om hormoonzalven te gebruiken. Dat is op zich begrijpelijk, maar met goede begeleiding en juist gebruik zijn ze veilig en kunnen er heel goede resultaten worden behaald. Bij juist en plaatselijk gebruik op de huid zijn er nauwelijks bijwerkingen te verwachten.

Overzicht hormoonzalven met de merknaam

Bij atopisch eczeem speelt onder andere een verstoord afweersysteem in de huid een belangrijke rol. Door een verstoord afweersysteem ontstaan er ontstekingen in huid. Hormoonzalven werken plaatselijk op de huid als een afweeronderdrukker en een ontstekingsremmer. Dit gebeurt mede door de vaatvernauwing (vasoconstrictie) veroorzaakt door hormoonzalf, waardoor er minder ontstekingseiwitten door de bloedvaten kunnen stromen. Hierdoor wordt de ontstekingsreactie in de huid verminderd en daarmee ook de verschijnselen van het eczeem, zoals roodheid en schilfering. Ze helpen ook goed tegen de jeuk.

Hormoonzalven werken symptomatisch. Ze zorgen ervoor dat de klachten verminderen of verdwijnen. De oorzaak van eczeem nemen ze niet weg, de klachten kunnen na stoppen met de behandeling weer terug komen. Wanneer de klachten verminderen (dit is vaak binnen 2 weken), kun je het smeren weer gaan afbouwen. Stop nooit plotseling met het smeren van hormoonzalf: je moet dit altijd afbouwen als je wilt stoppen. Je kunt ook afbouwen door een lagere klasse te smeren. Bespreek afbouwen eerst met je arts of verpleegkundige. Het gebruik van een afbouwschema in de acute fase (met vocht gevulde blaasjes op de huid, bobbeltjes, hevige jeuk en een gezwollen, rode en warme huid) en een onderhoudsbehandeling in de chronische fase (de roodheid neemt af, grovere huidlijnen, ontstaan van kloven, dikkere huid en schilferen van de huid) is van groot belang.

Zoals alle geneesmiddelen hebben ook hormoonzalven bijwerkingen. Mensen met eczeem en ouders van kinderen met eczeem zijn vaak bang voor de korte en lange termijneffecten van hormoonzalven. Daarom laten ze deze middelen soms liggen, of gebruiken ze hen minder vaak dan wordt voorgeschreven. Hormoonzalven worden echter al jarenlang gebruikt en er is inmiddels veel bekend over de werking en over de bijwerkingen. Bij een correcte en zorgvuldige toepassing zijn ze veilig en doeltreffend.

–Wat zijn de belangrijkste bijwerkingen van hormoonzalven?

De meeste bijwerkingen ontstaan pas wanneer je de zalf – en dan vooral een zalf uit klasse III of IV – bijvoorbeeld maandenlang 2 keer per dag op dezelfde plek smeert. De huid kan dan op den duur dunner worden. Hierdoor kunnen kleine onderhuidse bloedinkjes (blauwe plekken) ontstaan. Rond de mond kan rode vlekkerigheid of een hinderlijke uitslag ontstaan. De elasticiteit van de huid kan afnemen, er ontstaan dan strepen in de huid (‘striae’). Verder kunnen er blijvende vaatverwijdingen optreden in de huid die als rode plekken zichtbaar zijn. Op de plek waar gesmeerd is zie je soms de haargroei toenemen. Er kan een verhoging van de oogdruk optreden, vooral wanneer vaak en veel gesmeerd is rond de ogen met te sterke corticosteroïden. Is dit het geval, bespreek dat dan met je arts.

–Wat is post-inflammatoire hypo-pigmentatie?

Door hormoonzalven kan ook ontkleuring (hypopigmentatie of witte plekken) ontstaan. Maar meestal wordt deze ontkleuring door het eczeem zelf veroorzaakt. Het pigment wordt namelijk door de ontstekingscellen opgenomen. Dit heet post-inflammatoire hypo-pigmentatie.

–Waarom hebben hormoonzalven een ‘slechte naam’?

Hormoonzalven hebben bij veel mensen een slechte naam, doordat ze met ‘hormonen’ in verband worden gebracht. Door ondeskundig gebruik zijn er in de periode dat deze middelen net op de markt kwamen, onnodig veel bijwerkingen gezien. Vooral ouders met kleine kinderen die hormoonzalven krijgen voor eczeem, zijn vaak huiverig de zalven te smeren. Begrijpelijk, maar niet terecht als de zalven op de juiste manier en volgens het advies van de arts worden gesmeerd. Het is bij het smeren van een hormoonzalf raadzaam de aanbevolen hoeveelheid te smeren. Je smeert dan niet te veel en niet te weinig. Hiervoor kun je de vingertopmethode gebruiken, oftewel FTU. Eén FTU (volwassen vingertop) is ongeveer gelijk aan 0,5 gram zalf. Bij deskundig gebruik kun je er veel baat hebben, met slechts een kleine kans op bijwerkingen.

Als er bijwerkingen optreden moet je dit bij een volgend bezoek aan je arts melden. Bij deskundig gebruik hoef je normaal gesproken geen complicaties te verwachten. Blijf met je eigen arts steeds opnieuw overleggen hoe en wanneer en vooral ook hoeveel je moet smeren: hormoonzalven werken namelijk al in kleine concentraties.

Voor het gezicht, rondom de ogen, oogleden en in huidplooien is een minder sterke hormoonzalf vaak beter. Op deze plaatsen is de huid anders samengesteld. Smeer de hormoonzalf alleen op de plekken waar het eczeem zit. Zijn er veel kleine plekjes over een groot gedeelte van het lichaamsdeel, smeer dan het hele lichaamsdeel in. Om te weten hoeveel zalf je nodig hebt per lichaamsdeel, is een schema gemaakt met de vingertop als maateenheid.

Smeren: de vingertop eenheid (Finger Tip Unit – FTU)

Bij het smeren van een corticosteroïd is het belangrijk dat je de juiste hoeveelheid gebruikt. Te dik smeren kan voor bijwerkingen zorgen. Te dun smeren zorgt er echter voor dat het middel onvoldoende werkt. De vingertop eenheid kan helpen. Dit is de hoeveelheid zalf die precies op het bovenste kootje van je wijsvinger past. Per lichaamsdeel is een bepaald aantal vingertop eenheden zalf nodig.

Vingertop als maateenheid

Om te weten hoeveel zalf je nodig hebt per lichaamsdeel, is het onderstaande schema een handig hulpmiddel. Dit schema gaat uit van de vingertop als maateenheid. 1 FTU (= Finger Tip Unit). Een vingertop eenheid is ongeveer 0,5 gram. Dit betekent voor een volwassene 20-25 gram voor het hele lichaam. Een tube van 100 gram is dus leeg na 4 tot 5 keer smeren van het hele lichaam.

Bron zalf-adviezen: UMC Utrecht Zalven bij eczeem

Wil je meer weten over de vingertop als maateenheid, bekijk dan de video: Vingertop eenheid en andere tips

Hoe moet ik hormoonzalven afbouwen?

Na de start van een intensieve behandeling kun je vaak binnen twee weken een duidelijke verbetering zien. Het is belangrijk niet direct te stoppen met de zalven, maar langzaam af te bouwen. Voordat je gaat afbouwen, moet het eczeem duidelijk verbeterd zijn.

Bespreek het afbouwen met je arts. Bouw niet af als er geen verbetering is of als je merkt dat het eczeem weer terug komt, terwijl je nog bezig bent met afbouwen.

Je begint je behandeling met twee keer per dag hormoonzalf smeren.

• Bij duidelijke verbetering (het actieve eczeem is niet meer zichtbaar en de jeuk is verminderd) ga je naar één keer per dag hormoonzalf smeren.
• Blijft dit goed gaan, dan ga je naar twee dagen stoppen met hormoonzalf, vijf dagen wel hormoonzalf smeren.
• Bij blijvende verbetering ga je naar drie dagen stoppen met hormoonzalf, vier dagen wel hormoonzalf smeren, enzovoorts.
• Op de dagen waarop je geen hormoonzalf smeert, moet je de huid wel verzorgen met een basiszalf (neutrale zalf).
• Bouw af tot je uitkomt op 0 dagen of enkele dagen hormoonzalf smeren in de week, bijvoorbeeld alleen in het weekend. Dit kun je zo maanden volhouden. Vaak lukt het niet om naar 0 af te bouwen. Dan kun je dus 1 tot 2 dagen hormoonzalf per week blijven smeren.
• Naast het steeds minder vaak gaan smeren, kun je ook afbouwen door naar een minder sterke hormoonzalf over te stappen. Dus van een klasse 3 naar een klasse 2 zalf. Overleg dit met wel met je arts.
• Bij opvlammen van het eczeem keer je weer terug naar het schema. Is de huid weer rustig dan kun je opnieuw beginnen.

Hormoonzalven: afbouw- en onderhoudsschema’s

De afbouwschema’s hieronder zijn een handleiding. Je hoeft ze niet letterlijk te volgen. Het inspecteren van je huid is altijd het belangrijkst, bouw pas af als je huid rustig is.

Afbouw- en onderhoudsschema om de dag

Afbouw- en onderhoudsschema

Versneld afbouw- en onderhoudsschema om de dag

Versneld afbouw- en onderhoudsschema

Zalf-aftekenlijst

MAT-NL-2200462